ریشه و اصالت فامیلی زنگنه

همانطور که می دانید نام خانوادگی همه افراد تاریخچه و ریشه خاصی دارد. یکی از ایل های بزرگ کورد، ایل زنگنه است که بیشتر در کرمانشاه و بخش هایی از ایلام زندگی می کنند. آسمونی در این بخش در مورد ریشه و اصالت فامیلی زنگنه صحبت می کند.

ایل زنگنه

ایل زنگنه یکی از بزرگترین ایلات کرد می‌باشد که محل زندگی بیشتر آن‌ها در کرمانشاه و مرز عراق است. بخشی از ایل زنگنه در کردستان عراق زندگی می‌کنند. اکثر زنگنه‌ها ساکن استان کرمانشاه در مناطق مایدشت و سنقرکلیایی و شمال عراق هستند. ایل زنگنه همچنین در مناطقی از ایران از جمله استان ایلام شهرستان مهران استان همدان، شهرستان ملایر، استان خوزستان و استان فارس زندگی می‌کنند.

در زمان نادرشاه، سه طایفه از ایل زنگنه، به منطقه جانکی، بختیاری کوچ داده شدند، که بعدها بتدریج در ایل بختیاری ادغام شدند و امروزه تحت نام طایفه کردزنگنه، طایفه کرد و طایفه زنگنه، زیرشاخه‌ای از چهارلنگ بختیاری بشمار می‌آیند. در زمان صفویه نیز طوایفی از ایل زنگنه کرمانشاه به فارس نقل مکان کرده و در این ناحیه توطن نمودند. بخشی از طوایف زنگنه نیز در ایل قشقایی ادغام گشته‌اند. بخشی از این ایل نیز تحت عنوان زنگنهٔ دشتستان، در ناحیه شرق بوشهر زندگی می‌کنند. بسیاری از زنگنه‌های کشور عراق در محلی به نام علیای آوه سپی زندگی می‌کنند.

تاریخچه زنگنه

شرف خان بدلیسی ایل زنگنه را شاخه از گوران و همرا چگینی و سیاه منصور سه برادر دانسته و حاکمان کرد را برخاسته از گوران دانسته است. خاک کرمانشاه و زنگنه در سال1915 به تصرف ترکیه درآمد اما بعدها ایران دوباره آن را پس گرفت این مناطق در دوران صفویان و افشاریان چندین بار بین ایران و دولت عثمانی (ترکیه) دست به دست شد معین‌الدین نطنزی، ایل زنگنه را جزو قلمرو اتابکان لرستان محسوب می‌کند و جزو طوایفی نام می‌برد که به حکم اتابکان لر گردن گذارده بودند. تذکره الملوک ایل زنگنه را در مجموعه‌ای مرکب از ایلات کرد و لر نام می‌برد. شرفنامه بدلیسی امرای کرد ایران را به چهار شعبه مشتمل دانسته که زنگنه یکی از آن‌هاست. بسیاری از نویسندگان معاصر نیز در کرد بودن زنگنه تردید نکرده‌اند.

اولین بار بدلیسی در قرن دهم خاستگاه زنگنه را لرستان یا گوران که در کرمانشاه است ذکر کرده‌است و با بررسیهای که امروزه بر روی زبان زنگنه (لکی) قرار گرفته خاستگاه آن را کرمانشاه دانسته‌اند و جز زبانهای شمالغربی مردوخ کردستانی مورخ قرن 13 خاستگاه زنگنه را کردستان عراق دانسته و زنگنه عراق را ساکن کرکوک و خانقین، در اطراف کفری، ابراهیم خانمی و اراضی سوماک می‌داند(تاریخ مردوخ 1351ه.ش).اما حمداله مستوفی در سنه 740 ه.ق در کتاب نزهت القلوب با مشخص کردن حدود ، نفوس ، مشخصات قومی ، قبیله ای و جغرافیایی مناطق مختلف ایران اعم از مانرود(لرکوچک) ولربزرگ، عجم و عرب و فارس شهرهای همدان باباطاهر، بروجرد، نهاوند، بلادخراسان و بلاد آذربایجان و کرد مناطق کرمانشاه، هرسین، دینور، کنگاور، وسطام (طاق بستان که دارای شب دیز خسروپرویزاست و درآن آبی جریان دارد)، سلطان آباد چمچمال (در کرمانشاه) که همگی از مناطق اصلی سکونت ایل زنگنه می‌باشد از مناطق اصلی کردنشین معرفی می‌کند و مهاجر بودن ایل زنگنه را مورد تردید قرار می‌دهد درضمن نواحی که مردوخی به عنوان مکانهای سکونت ایل زنگنه نام می برد طبق کتاب نزهت القلوب مستوفی همگی از بلاد عرب بوده‌اند در نتیجه تمام نظریه‌های مورخان اخیر که زنگنه‌ها را مهاجر از کردستان عراق که قبلاً" جز بلاد عرب و بلاد دیار بکر بوده‌اند مردود است. همه منابع مربوط هم‌داستانند که ایل زنگنه به منظور یاری پادشاهان صفوی، از منطقه اصلی خود کوچیده و در منطقه جدیدی سکنی گزیده‌است.

آن‌ها شاه اسماعیل اول را در جنگ‌هایش یاری داده‌اند. زمان مهاجرت زنگنه به مناطق آذربایجان ، قره باغ ونواحی کرکوک از مقسط کرمانشاه به احتمال خیلی زیاد در زمان شاه طهماسب صفوی می‌باشد . توحدی زمان مهاجرت زنگنه را پس از حمله مغول می‌داند و به قول او آن‌ها در این زمان مجموعاً سیصدهزار نفر می‌شدند که به صحرای قراباغ در شمال آذربایجان کوچیدند و در آن‌جا حکومتی تشکیل دادند. اما عمده منابع گواه آن است که مهاجرت زنگنه هم‌زمان با تشکیل دولت صفوی توسط اسماعیل اول بوده‌است. افراد ایل زنگنه در زمان اسماعیل اول سیادت وی را پذیرفتند و تحت فرمان وی درآمدند و نزد وی به مقامات بالا رسیدند.

ایل زنگنه در رکاب شاه اسماعیل در جنگ‌های متعدد وی به‌ویژه با عثمانی‌ها شرکت کرد. یکی از این جنگ‌ها جنگ چالدران بود. در زمان تهماسب اول نیز چند تن از سرداران کرد زنگنه سلیم‌خان زنگنه و حیدرخان زنگنه به فرماندهی اسماعیل میرزا (شاه اسماعیل دوم) با عثمانی‌ها جنگیدند. شاه تهماسب برای تقویت مرزهای شرقی ایران در مقابل تهاجمات ازبک‌ها برخی طوایف ایل زنگنه را به خراسان منتقل کرد. ایل زنگنه هم‌چنین در زمان سلطان محمدشاه در جنگ‌های ایران و عثمانی در قراباغ با عثمانی‌ها نبرد کرد.

در سال 5–7/984–1576 یعنی زمان شاه محمد، افرادی از ایل زنگنه به عنوان حاکم کرمانشاهان منصوب شدند، که حکومت آن‌ها بر آن‌جا تا قرن هفدهم میلادی (قرن یازدهم ق) دوام آورد. در زمان شاه عباس اول افراد ایل زنگنه در حکومت، سپاه و دارای موقعیتی بودند. یکی از این افراد علی بالی زنگنه بود که شاه عباس او را نزد الله‌وردی خان گرجی فرستاد، تا احکام شاه عباس را مبنی بر فتح بغداد به او برساند.

در زمان عباس اول به‌هنگام عزیمت وی به‌منظور سرکوبی هه لوخان اردلان و تسخیر کردستان علی بالی بیگ زنگنه که سابق جلودار ویژه شاه عباس بود، واسطه ایجاد صلح بین شاه عباس صفوی و هه لوخان اردلان شد. هه لوخان تحت تأثیر سخنان علی بالی بیک، تصمیم به آتش‌بس با شاه عباس و خلعت گرفت. بعدها در زمان خان احمدخان اردلان پسر هه لوخان مجدداً مأموریت کردستان یافت، چراکه خان احمدخان اردلان با دولت عثمانی متحد شده بود و از آن‌ها کمک دریافت می‌کرد تا به تصرف کردستان دست زد و ان را زمینهٔ ایل زنگنه کرد.

علی بالی بیک هم چنین مدتی در زمان عباس اول، امیر خراسان بود. علی بالی بیک به تاریخ 1618م1028/ق از مقام جلوداری به منصب امیرآخورباشی ارتقاء یافت. تا سال 1047ق در این مقام باقی‌ماند و در این سال منصب مزبور به شیخعلی‌خان پسرش انتقال یافت. اما پیش‌تر از وی برادرش شاهرخ سلطان به این مقام منصوب شده بود. نویسنده‌ای سال انتصاب شاهرخ سلطان را به مقام امیرآخورباشی 1632م1044/ق دانسته‌است. در سال 1047 شیخعلی‌خان به جای وی که به امارت ایل زنگنه ارتقاء یافته و حاکم سنقر، هرسین، کرمانشاه، بیستون و کلهر شده بود، به مقام امیرآخورباشی رسید. البته شاهرخ سلطان سال‌ها پیش از آن، در سال 1039ق به امارات خواف منصوب گردیده بود. شاهرخ سلطان در نهم جمادی‌الاولی 1049ق درگذشت و به جایش شیخعلی‌خان به امارت زنگنه منصوب گردید. به جای وی نیز برادرش نجفقلی بیک به مقام امیرآخورباشی جلو رسید.

در سال 1055ق شهر خواف در خراسان به اقطاع دوستعلی‌خان زنگنه داده شد در سال 1057ق دوستعلی‌خان از زمره امرایی بود که در محاصره قندهار شرکت داشتند در سال 1058ق حکومت ولایت گرمسیر با توابع و ملحقات و مضافات به دوستعلی‌خان حاکم ایل زنگنه که در این وقت تیولدار ولایت خواف و باخرز خراسان بود داده شد. از سال 1653م1064/ق به بعد شیخعلی‌خان زنگنه، خان ایل کلهر و تیولدار سنقر و کرمانشاه شد.

با مطالعه منابع متوجه می‌شویم که آبادانی کرمانشاه عمدتاً توسط شیخعلی‌خان زنگنه صورت گرفت، چرا که در سال 1004ق کرمانشاه به نام شهر پیشرفته‌ای معروف بود، اما در نیمه دوم قرن یازدهم هجری کرمانشاه عمران و آبادی خود را از سر گرفت و شیخعلی‌خان از زمان عباس دوم در عمارت آن بسیار کوشید. شیخعلی‌خان به سال 1066ق اوج خود را داشت. روی هم رفته باید گفت که ایل زنگنه در دورهٔ شاه عباس روز به روز بر اهمیت خود افزود.

در زمان شاه سلیمان و به‌ویژه پس از رسیدن شیخعلی‌خان زنگنه به وزارت عظمی، ایل زنگنه بسیار قدرتمند شد و کارگزاران بسیاری از ولایات (اعم از ممالک و خاصه) از ایل زنگنه تعیین شدند. چنان‌که در سال 1086ق طایفه زنگنه به معیت حسینعلی‌خان زنگنه که به حکومت بهبهان و کوه گیلویه منصوب شده بود، به بهبهان رفتند و پشت کوه را قشلاق و پیش کوه را ییلاق خود قرار دادند. در زمان نادرشاه (حک: 1148–1160 ق) قسمتی از ایل زنگنه از کرمانشاهان به منطقة جانکی بختیاری کوچ کردند، که بعدها بتدریج در ایل بختیاری ادغام شدند.

وجه تسمیه زنگنه

دربارهٔ وجه تسمیهٔ زنگنه اقوال گوناگون است. برخی منابع این نام را برگرفته از نام مکانی می‌دانند که این ایل در آن‌جا می‌زیست. برخی نام زنگنه را منبعث از زنگه شخصیت افسانه‌ای در حماسه ملی ایران می‌دانند. زنگنه‌ها خود را بازمانده زنگه می‌دانند. و به قولی دیگر نام ایل زنگنه در اصل زنگه زنه بوده‌است که زنگه همان پسر شاوران می‌باشد و زنه در زبان کردی به معنای زنده است؛ بنابرین زنگه زنه یعنی زنگه (پسر شاوران) زنده یا جاوید است.

مشاهیر زنگنه

• شیخعلی‌خان زنگنه: وزیر اعظم شاه سلیمان
• بیژن نامدار زنگنه: وزیر نفت ایران
• احمد زنگنه: وزیر پست، تلگراف و تلفن در کابینه حسین علاء
• حمید زنگنه: نماینده مجلس شورای اسلامی
• غلامرضا حیدری کرد زنگنه: رئیس پیشین سازمان خصوصی‌سازی
• مهدی خان اعظم زنگنه کرد: خان ایل زنگنه
• فرخ لقا زنگنه: همسر سپهبد نادر جهانبانی
• حسن زنگنه:قهرمان کیک بوکسینگ و mma جهان و کاندیدای دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری
• آرمان زنگنه: عضو تیم ملی بسکتبال ایران
• پگاه زنگنه: کاراته‌کار تیم ملی کاراته ایران
• پری زنگنه: خواننده
• گلی زنگنه: بازیگر
• لعیا زنگنه: بازیگر
• محی‌الدین زنگنه: نمایشنامه‌نویس
• هیفا زنگنه: بانوی نویسنده کرد عراقی
• حسن زنگنه: روزنامه‌نگار و مترجم
• سعید زنگنه: بنیانگذار، رئیس هیئت مدیره و مدیرعامل شرکت آسمونی